ΠΩΣ ΗΤΑΝ ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΣΥΡΙΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ? ΠΩΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΕΡΘΗΚΑΝ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥς; ΟΙ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕς ΣΥΡΙΑΝΟΙ ΑΥΤΑ ΤΑ ΔΥΣΚΟΛΑ ΧΡΟΝΙΑ?
ΓΙΑΤΙ Η ΣΥΡΟς ΣΣΥΓΚΑΤΑΛΈΓΕΤΑΙΜΕΣΑ ΣΤΙΣ ΠΙΟ ΤΡΑΓΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΕ ΘΑΝΑΤΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ?
ΓΙΑΤΙ Ο ΜΟΥΣΟΛΙΝΙ ΗΘΕΛΕ ΤΗΝ ΣΥΡΟ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ?
Διαβάστε παρακάτω αυτήν την συνταρακτική έρευνα και δείτε τραγικές φωτογραφίες από την κατοχή των Γερμανών και των Ιταλών στην Σύρο.
Όταν η Σύρος ήταν στα όνειρα του Μουσολίνι.
Η Σύρος με την ανθηρή οικονομική και πολιτισμική παράδοσή της ήταν ένα κομβικής σημασίας νησί για τα επεκτατικά σχέδια του Μουσολίνι.
Για χρόνια επικρατούσε ανάμεσα σε διάφορους μελετητές η άποψη ότι η Ιταλία μπήκε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο χωρίς στρατηγικούς στόχους. Αλλά το όνειρο του Μουσολίνι για τη δημιουργία μιας «νέας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας» και τη μετατροπή της Μεσογείου σε ιταλική λίμνη τους διαψεύδει. Στην πραγματικότητα ο ιταλός δικτάτορας εφάρμοζε ένα παλιό σχέδιο, που χρονολογείται από τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν η Ιταλία επεδίωκε να δημιουργήσει αποικίες στη Βόρεια Αφρική.
Το σχέδιο του Μουσολίνι για τον έλεγχο της Μεσογείου ήταν ακόμη πιο επεκτατικό. Η Ιταλία θα ήλεγχε το Αιγαίο μέσω των Δωδεκανήσων αλλά και των Επτανήσων και των Κυκλάδων, αποκόπτοντας κοινωνικά και πολιτισμικά τη νησιωτική από την ηπειρωτική Ελλάδα. Στις Κυκλάδες το κέντρο θα ήταν ένα κομβικής σημασίας νησί, η Σύρος, με την ανθηρή οικονομική και πολιτισμική παράδοσή της.
Τα πρώτα ιταλικά στρατεύματα Κατοχής αποβιβάστηκαν στη Σύρο στις 5 Μαΐου 1941, προκαλώντας την απόγνωση των κατοίκων, και υποκατέστησαν τους Γερμανούς. Παρέλασαν μπροστά στο δημαρχείο και ύψωσαν την ιταλική σημαία δίπλα στον αγκυλωτό σταυρό. Πρώτα προσπάθησαν να πάρουν τα αγαθά πλημμυρίζοντας την αγορά με λιρέτες. Ύστερα, μετά από ένα μήνα, αυτές αποσύρθηκαν και αντικαταστάθηκαν από ένα νέο νόμισμα, τις κατοχικές δραχμές. Oι στρατιώτες άρχισαν να επιτάσσουν κατευθείαν αγαθά, μαζί με όλη τη σοδειά του νησιού σε πατάτες, ελαιόλαδο, λίπος και βούτυρο.
Τον Σεπτέμβριο 1943 Το νησί πέρασε στη δικαιοδοσία των Γερμανών. Καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής και ειδικότερα τα πρώτα δύο χρόνια, η Σύρος η οποία είχε πολύ μικρή ενδοχώρα, με περιορισμένες καλλιεργήσιμες εκτάσεις και χωρίς ανεφοδιασμό από την Αθήνα, γνώρισε μία από τις πιο σκληρές πείνες της κατοχικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα.
Από τη μία, τα φαινόμενα μαυραγοριτών εμπόρων και μεγαλοτσιφλικάδων που αγόραζαν ακίνητες και κινητές περιουσίες σχεδόν για το τίποτε, και από την άλλη οι διαρπαγές των λιγοστών διαθέσιμων τροφίμων από τους κατακτητές, έκαναν τον Συριανό λαό να λιμοκτονήσει. Συγκλονιστικές περιγραφές από επιζώντες μάρτυρες μιλούν για τα κάρα που περνούσαν από τις λαϊκές συνοικίες για να μαζέψουν τα πτώματα και να τα μεταφέρουν στους ομαδικούς τάφους γύρω από το Νεκροταφείο του Αγ. Γεωργίου. Οι κάτοικοι τηλεγραφούσαν στην Αθήνα με κύριο μήνυμα: “αποστείλατε σίτον ή φέρετρα”.
Έτσι, φτάσαμε στον “μαύρο” χειμώνα του 1942 όπου ανεπίσημα στοιχεία αριθμούν σε 8000 τους νεκρούς από την ασιτία (η συγγραφέας Σέιλα Λεκέρ στο βιβλίο της “Η ιταλική κατοχή της Σύρου 1941-1943” κάνει λόγο για τους μισούς), για τους οποίους ανεγέρθη μνημείο, το 1984, από τον τότε δήμο Ερμούπολης (φώτο).
Τον Αύγουστο είχε γίνει κιόλας φανερό πως δεν υπέφεραν όλοι το ίδιο πάνω στο νησί. Πλούσιοι καραβοκύρηδες, συχνά βρετανόφιλοι, είχαν συσσωρεύσει μεγάλα αποθέματα αγαθών τους προηγούμενους μήνες, με τη συνενοχή των ελληνικών αρχών και Ιταλών αξιωματικών.
Στους λόφους έξω από την Ερμούπολη, εύποροι αγρότες εξαγόραζαν τη γη των μικροπαραγωγών. Στα τέλη Αυγούστου, η οικογένεια του ίδιου του Ριγκουτσό ήταν πια είκοσι πέντε μέρες που δεν είχε φάει τίποτε άλλο από μερικά κρεμμύδια από τη γειτονική Ανδρο. Πολλοί καταστηματάρχες, παρόλο που η αστυνομία διέταζε να μένουν ανοιχτά τα μαγαζιά, έκλειναν τις πόρτες τους, αφού δεν είχαν τίποτα στα ράφια. Μολονότι υπήρχε μια ονομαστική μερίδα ψωμιού, στην πραγματικότητα δεν είχε μοιραστεί καθόλου ψωμί για ένα μήνα, ώσπου έδεσε από τα Δωδεκάνησα ένα βαπόρι, γύρω στα τέλη Σεπτεμβρίου. Για μήνες δεν υπήρχε καθόλου βούτυρο ούτε κρέας, και τα τσιγάρα βρίσκονταν μόνο στη μαύρη αγορά, όπου έκανε κουμάντο η ίδια η αστυνομία.
O σώζων εαυτόν σωθήτω
Εκτός από τις αρχές της πόλης, και οι τοπικοί κρατικοί υπάλληλοι είχαν χάσει οποιοδήποτε αίσθημα καθήκοντος και ακολουθούσαν πολιτική «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». O νομάρχης που υπηρετούσε όταν άρχισε η Κατοχή γρήγορα αντικαταστάθηκε― αλλά μετά από τρεις μονάχα μέρες και ο νεοδιορισμένος έφυγε επίσης, ανησυχώντας για την έλλειψη τροφίμων, και η Αθήνα δεν έστειλε αντικαταστάτη. Με κατώτερους μόνο αξιωματούχους, το ελληνικό κράτος είχε λίγο-πολύ εγκαταλείψει το νησί.
Oι Ιταλοί γνώριζαν την απάθεια και τη διαφθορά των ελληνικών αρχών κι έκαναν προσπάθειες να φέρουν τρόφιμα στο νησί, τα οποία όμως δεν αρκούσαν. O φόρος του νησιού σε θανάτους ανέβηκε απότομα από τους 435 το 1939 στους 2.290 το 1942. Το 1939 οι γεννήσεις ξεπερνούσαν τους θανάτους κατά 52― το 1942 η αντίστροφη διαφορά ήταν ένα απίστευτο 964. Χρειάστηκε να σκάψουν ένα μεγάλο χαντάκι ακριβώς έξω από την πόλη για να βολέψουν τα πτώματα. Το Μάρτιο του 1942 το είχαν φαρδύνει κι άλλο, κι είχαν προσθέσει κι άλλες τάφρους. O Ριγκουτσό παρακολουθούσε μερικούς άντρες να θάβουν ένα κορίτσι:
Αυτός που κουβαλούσε το φέρετρο, και που δεν ήταν άλλος από τον πατέρα του κοριτσιού, θύμα της κοινής μας μοίρας, βοηθάει το σκαφτιά να θάψει το πεθαμένο από την πείνα βλαστάρι του, ύστερα βγάζει από την τσέπη του ένα χαρτονόμισμα και το δίνει στον παπά που το δέχεται κι άλλο ένα στον σκαφτιά, που δεν το παίρνει και του λέει: «Δεν θέλω τίποτα, Γιάννη μου, είσαι φτωχός σαν κι εμένα». O παπάς και ο πατέρας φεύγουν και ο σκαφτιάς γυρνά σ’ εμένα και λέει: «Ξέρεις, κύριε, αυτό είναι το τέταρτο παιδί που ο άμοιρος έχει θάψει ετσιδά από τότε που αρχίνισε η κατοχή».
Η πείνα ξήλωνε σιγά σιγά το κοινωνικό υφάδι, αλλά ταυτόχρονα έκανε τους νησιώτες να καταλάβουν το κοινό τους πρόβλημα. Η φιλαυτία των κερδοσκόπων και ορισμένων τοπικών αρχόντων έκαναν τους ανθρώπους να σκεφτούν ότι έπρεπε να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον. Ακόμα και οι Ιταλοί στο νησί μπορούσαν να περιληφθούν σ’ αυτό το σύνολο, ιδίως οι φαντάροι, που σε γενικές γραμμές φέρονταν καλά στους πολίτες κι έδειχναν κουρασμένοι από τον πόλεμο. Παρακολουθούσαν ανελλιπώς τη λειτουργία και μιλούσαν για τις οικογένειές τους σε οποιονδήποτε είχε τη διάθεση να ακούσει. «Αντί να μας λένε τα πολεμικά τους κατορθώματα, τις ναυτικές τους νίκες πάνω στους Εγγλέζους, όπως κάνει η δισεβδομαδιαία εφημερίδα τους, βρίσκουν ευχαρίστηση και παρηγοριά δείχνοντας φωτογραφίες από τις γυναίκες τους, τα μωρά τους, τις αρραβωνιαστικές τους, ακόμα κι απ’ όλη τους την οικογένεια», λέει ο Ριγκουτσό. «O φαντάρος που μου ‘φερε μια πρόσκληση στα γενέθλια της Πορείας προς τη Ρώμη, ένα παλικάρι 22 χρονών, είπε: “Αλίμονο, αυτή η πορεία είναι που μας έφερε σ’ αυτό τον πόλεμο σήμερα!”».
Στο τέλος, μάλιστα, του πολέμου είχαμε και τον βομβαρδισμό του Νεωρίου, της Λέσχης, του Τηλεγραφείου του Τελωνείου και άλλων κτηρίων, με την Κατοχή να τελειώνει στις 11 Οκτωβρίου του 1944, με την αποχώρηση και των τελευταίων Γερμανών από το νησί.
Πρωτοποριακή μελέτη
Η Σέιλα Λεκέρ, συντονίστρια ιταλικών του Τμήματος Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Imperial College του Λονδίνου, έγραψε, καθώς λέει ο Μαρκ Μαζάουερ, «μια πρωτοποριακή και συγκινητική μελέτη για την ιταλική κατοχή της Σύρου στη διάρκεια του πολέμου». Πρωτοποριακή γιατί αναλύοντας μια φαινομενικά μικρής κλίμακας περίπτωση ξεδιπλώνει στις κρισιμότερες πτυχές του «το μουσολινικό όραμα για μια διεθνή φασιστική τάξη πραγμάτων» και συγκινητική γιατί αναδεικνύει το δράμα του νησιού, που ήταν το μοναδικό το οποίο επλήγη από λιμό τον χειμώνα του 1941-42 σε κλίμακα αντίστοιχη με εκείνη των πόλεων στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Η επιτύμβια στήλη για τα θύματα της πείνας που έστησε το 1984 ο Δήμος της Ερμούπολης αναφέρει 8.000 νεκρούς, αν και σύμφωνα με τη συγγραφέα τα αρχεία δίνουν μικρότερο αριθμό (περίπου το ήμισυ). Αλλά κι έτσι ακόμη, ο αριθμός είναι τεράστιος, αν λάβει κανείς υπόψη ότι ο συνολικός πληθυσμός των Κυκλάδων ήταν 65.000 κάτοικοι. Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Χρήστος Λούκος, «τους τρεις πρώτους μήνες του 1942 πέθαναν 1.012 Ερμουπολίτες, δηλαδή 3-4 φορές περισσότεροι από όσους πέθαιναν όλον τον χρόνο σε ομαλές περιόδους».
Η Σέιλα Λεκέρ βάσισε την έρευνά της στο πλούσιο αρχειακό υλικό που άφησαν φεύγοντας οι Ιταλοί από το νησί. Οι Γερμανοί που τους διαδέχθηκαν αδιαφόρησαν για το κοινωνικό μέρος και επικέντρωσαν την προσοχή τους μόνο στη στρατιωτική σημασία του νησιού.
Από τη μελέτη των αρχείων προκύπτει πως στόχος των Ιταλών ήταν να συνδέσουν τη Σύρο με τη Ρόδο και να αποσπάσουν τις Κυκλάδες από την ηπειρωτική Ελλάδα. Το πείραμα απεδείχθη αποτυχημένο. Η τοπική διοίκηση δεν μπορούσε να είναι αυτάρκης. Οταν οι Ιταλοί απαγόρευσαν στις Κυκλάδες τις εξαγωγές στην ηπειρωτικά Ελλάδα, στέρησαν από τη Σύρο, ένα νησί με αξιοζήλευτη κατά το παρελθόν βιομηχανική υποδομή, τις πρώτες ύλες. Τότε οι ιταλικές αρχές κατοχής προσπαθώντας να λύσουν το πρόβλημα πήραν μιαν απόφαση που το επιδείνωσε: επέτρεψαν τις εξαγωγές αν αντισταθμίζονταν από εισαγωγές ισοδύναμης αξίας. Αλλά οι τιμές στις Κυκλάδες ήταν πολύ χαμηλότερες από τις αντίστοιχες στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Η Σύρος επιπλέον πλήρωσε και την απόλυτη αδυναμία της κυβέρνησης των κουίσλινγκ στην Αθήνα, όπως και τη σύγκρουση ανάμεσα στην πολιτική και στη στρατιωτική πλευρά του Αξονα. Ενώ οι πολιτικές του αρχές προσπαθούσαν να περιορίσουν τον λιμό που είχε ενσκήψει, ο στρατός λεηλατούσε τη χώρα. Ποιες αρχές όμως και ποιος στρατός;
Ο μύθος των «καλών» Ιταλών
Οταν σκέφτεται κάποιος την Κατοχή, ο νους του πηγαίνει στους Γερμανούς και στις θηριωδίες τους λησμονώντας πως η χώρα τελούσε υπό τριπλή κατοχή (γερμανική, ιταλική και βουλγαρική) και πως οι Γερμανοί είχαν εκχωρήσει στους Ιταλούς τα δύο τρίτα της.
Κι εδώ προκύπτει ένα άλλο ερώτημα γύρω από το οποίο σήμερα οι απόψεις διίστανται: ήταν άραγε οι Ιταλοί καλύτεροι από τους Γερμανούς; Οι ιταλοί στρατιώτες ήταν όπως παρουσιάζονται στο Μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι, οι φιλειρηνικοί που αγαπούν τη μουσική και απεχθάνονται τη βαρβαρότητα;
Είναι μύθος, λέει η συγγραφέας. Δεν μπορούμε να προβούμε σε αυθαίρετα συμπεράσματα. Εξάλλου και οι γνώμες των επιζώντων της Κατοχής, κάποιους από τους οποίους συνάντησε και συνομίλησε μαζί τους η Λεκέρ, διίστανται επίσης και έχουν να κάνουν με τα βιώματα του καθενός χωριστά. Το γεγονός επίσης ότι στη Σύρο υπήρχαν δύο διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες (η καθολική και η ορθόδοξη) συνεπαγόταν την ύπαρξη διαφορετικών απόψεων για την ίδια πραγματικότητα. Και ωστόσο, η υποστήριξη της Αντίστασης από την καθολική κοινότητα προς το τέλος του πολέμου υποβάθμισε τις θρησκευτικές εντάσεις.
Η Σύρος μετά το τέλος του πολέμου και μολονότι δεν υπέστη τα δεινά του Εμφυλίου βυθίστηκε στην παρακμή. Οι πλούσιες αστικές οικογένειες είχαν φύγει από το νησί, τα εργοστάσιά της εγκαταλείφθηκαν, η βιομηχανική παραγωγή ήταν ανύπαρκτη και οι ψυχολογικές και συναισθηματικές εντάσεις θα διαρκούσαν για πολλά χρόνια ακόμη.
Οι Ιταλοί επιχείρησαν – σε μικρογραφία – να εφαρμόσουν στις Κυκλάδες εκείνο που πριν από τον πόλεμο συνιστούσε το βασικό δόγμα του φασισμού: «Μια εναλλακτική διέξοδο έναντι του κομμουνισμού και του καπιταλισμού» που το αντίκρισμά της θα ήταν μια ενοποιημένη ευρωπαϊκή οικονομία ολοκληρωτικού τύπου. Αυτό όμως συνεπαγόταν τον «θάνατο της κοινότητας» ή τη διάλυση και την ανασύνθεση της κοινωνίας με βίαια μέσα.
Αυτό είναι και σημαντικό και ευρύτερο συμπέρασμα που προκύπτει από αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο. Σε μικρή κλίμακα και με τόσα στοιχεία στη διάθεσή της η Σέιλα Λεκέρ μας αποκαλύπτει μια άγνωστη πτυχή του ελληνικού δράματος αλλά τηρουμένων των αναλογιών και της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Κι όσοι επισκέπτονται σήμερα την Ερμούπολη με τα θαυμάσια νεοκλασικά της, δείγματα μια φορά κι έναν καιρό πλούτου, ακμής και πολιτισμού, ας ανακαλούν και το δράμα της, τον αγώνα των κατοίκων της να διατηρήσουν συνεκτική τη συλλογική μνήμη και τη δύναμή τους να επιβιώσουν στα χρόνια της καταφρόνιας, της καταστολής και της πείνας.
Πηγες.
Sheila Lecoeur
Το νησί του Μουσολίνι.
Φασισμός και ιταλική κατοχή στη Σύρο.
Μετάφραση Ελένη Αστερίου.
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2013,
Αποσπασματα απο το βιβλίο του M. Mazower «Στην Eλλάδα του Xίτλερ», εκδ. AΛEΞANΔPEIA 1994,
syros agenda
Γράφει:Ο δημοσιογράφος και Ιστορικός Παναγιώτης Κουλουμπής
